تخته نرد در گذر تاريخ

تخته نرد در گذر تاريخ

با چنين تخته و اين مهره و ايـن كهنه حريف

چشـم بردن بودت،عقـل تو بی‌بـنياد اسـت

بـخت در آمد كار اسـت، نـه دانـسـتـن كـــار

طاس اگر نيک نـشيند همه كس نـراد است

دراين نوروزخجسته به كردستان وشهرسنندج سفري داشتم،سفري به سرزمين گيوه و تخته نرد.خواستم حرفهايي را كه در تورزده بودم براي مردم سرزمينم بنويسم و حال اين تحفه درويش را از من بپذيريد.

در جزوه ي كوچكی به زبان پهلوی یكی از داستانهای مربوط به پیدایش تخته نرد را می‌توان خواند :

در زمان پادشاهی انوشیروان خسرو پسرقباد، پادشاه هند «دیورسام بزرگ» برای سنجش خرد و دانایی ایرانیان و اثبات برتری خود شطرنجی را که مهره های آن از زمرد و یاقوت سرخ بود، به همراه هدایایی نفیس به دربار ایران فرستاد و «تخت ریتوس» دانا را نیز گماردهء انجام این کار ساخت. او درنامه‌ای به پادشاه ایران نوشت: «از آنجا که شما شاهنشاه ما هستید، دانایان شما نیزباید از دانایان ما برتر باشند. پس یا روش و شیوهء آنچه را که به نزد شمافرستاده‌ایم (شطرنج) بازگویید و یا پس از این ساو و باج برای ما بفرستید». شاه ایران پس از خواندن نامه چهل روز زمان خواست و هیچ یک از دانایان در این چند روزچاره و روش آن را نیافت، تا اینکه روز چهلم بزرگمهر كه جوانترین وزیر انوشیروان بودبه پا خاست و گفت: «این شطرنج را چون میدان جنگ ساخته‌اند كه دو طرف با مهره های خود با هم می‌جنگند و هر كدام خرد و دوراندیشی بیشتری داشته باشد، پیروز می‌شود.» ورازهای کامل بازی شطرنج و روش چیدن مهره ها را گفت. شاهنشاه سه بار بر او درودفرستاد و دوازده هزار سکه به او پاداش داد. پس از آن «تخت ریتوس» با بزرگمهر به بازی پرداخت. بزرگمهر سه بار بر تخت ریتوس پیروز شد. روز بعد بزرگمهر تخت ریتوس رابه نزد خود خواند و وسیلهء بازی دیگری را نشان داد و گفت: اگر شما این را پاسخ دادید ما باجگزار شما می شویم و اگر نتوانستید باید باجگزار ما باشید.» دیورسام چهل روز زمان خواست، اما هیچ یک از دانایان آن سرزمین نتوانستند «وین اردشیر» را چاره گشایی کنند و به این ترتیب شاه هندوستان پذیرفت كه باجگزار ایران باشد. اين بازی نوتخته نرد بود.

اين داستان در عين اينکه مقابله تفکر ايرانی با تفکر بيگانه را نشان می‌دهد، يعنی دخالت تقدير و سرنوشت (نرد) و يا احاطهء کامل تدبير و عقل انسان بر زندگی (شطرنج)، احتمالاً حقيقت ندارد و تخته نرد به يک باره و توسط يک نفراختراع نشده است. اما در اينکه تخته نرد يکی از قديميترين بازيهای جهان است، شکی نيست.

تا چندی پيش تصور می‌شد که خاستگاه تخته نرد در حدود پنج هزار سال پيش در بين‌النهرين بوده است. در دهه بيستم ميلادی باستان‌شناس انگليسی سر لئوناردوولی (Sir Leonard Woolley) در خرابه‌های آرامگاه سلطنتی اور (عراق کنونی) يک بازی تخته نرد يافت که با بازيهای کنونی تفاوت چندانی ندارد. چند سال بعد در مقبرهء توت‌انخ‌آمون در دلتای نيل تخته نردهای ديگری کشف شدند که قدمت آنها به ۱۵۰۰ سال قبل از تولد مسيح می‌رسد. بسياری از نقاشيهای ديواری مقبره حکايت از محبوبيت اينبازی دارند که هم بين توانگران و هم بين مردم عادی رواج داشته است.

امااکنون کهن ترين تخته نرد جهان در شهر سوخته به همراه ۶۰ مهره يافت شده که بسيارقديميتر از تخته نرد گورستان سلطنتى اور در بين النهرين می‌باشد. اين كشف بزرگ،باستان شناسان را به اين نتيجه رسانده كه بازى تخته نرد از شهر سوخته به تمدن بين النهرين رفته است. «منصور سجادى» باستان شناس و سرپرست هيات كاوش در شهر سوخته می‌گويد: «اين تخته از چوب آبنوس و به شكل مستطيل است. روى اين تختهء بازى نقش يكمار حكاكى شده كه اين مار با پيچش به دور خود، ۲۰ حلقه ايجاد كرده است. اين ۲۰دايره در واقع ۲۰ خانهء بازى هستند. نقش مار روى تخته به گونه‌اى است كه در نهايت دم مار در دهان او جاى گرفته است.» به گفتهء سجادى ۶۰ مهرهء يافت شده در يك ظرف سفالى در كنار تخته قرار داشته اند. جنس اين سنگ ها از جنس سنگهاى رايج در شهرسوخته از جمله لاجورد، عقيق و فيروزه است.

چندی پيش در جيرفت نيز پنج تخته بازی با قدمت حدوداً پنج هزار سال يافت شد که به گفته دكتر «يوسف مجيدزاده»، سرپرست گروه باستان شناسی جيرفت و حوزه هليل‌رود، اين تخته‌ها مانند بازی تخته نرد به نظرمی‌رسند.

تخته نرد در جنوب اروپا به تدريج گسترش پيدا کرد. افلاطون، هومر ومشاهير يونانی ديگر آن را در نوشته‌های خود توصيف کرده‌اند. به جفت شش «آفروديت» می‌گفتند و رقمهای پايين‌تر تاس را «سگ» می‌ناميده‌اند. در بين روميان قديم بازیبيش از پيش محبوبيت و گسترش يافت. آنها با سه تاس بازی می‌کردند و سه نام مختلف برای تخته نرد داشتند: Alea (ريختن تاس)، Tabulae (تخته، ميز) يا Ludus duodecim scriptorum (بازی دوازده‌خطی). در پمپئی يک نقاشی ديواری عظيم کشف شد که صحنهء اولآن دو رومی را هنگام بازی نشان می‌داد. در صحنهء دوم صاحب مسافرخانه دو بازيگر رابا خشم بيرون می‌اندازد.

با اين حال تخته نرد ديرتر، يعنی بعد از جنگهای صليبی در بقيه اروپا رواج پيدا کرد. به آن نرد، Tric Trac ،Puff، Tables يا Plakoto می‌گفتند و با دو تاس بازی می‌کردند. Tabula، نوع رومی بازی، در تمام اروپاگسترش يافت. در ابتدا بازی اشرافيان بود، اما به تدريج بين مردم عادی نيز محبوب شد. کليسا قرنها سعی کرد که جلوی اين نوع قمار را بگيرد و موفق نشد.

اما تخته نرد در هيچ نقطه جهان غرب مانند انگلستان رواج و محبوبيت نداشته است. طبق گزارشهای شفاهی ريچارد شيردل به خاطر علاقه سربازانش به اين بازی مرتب دچار دردسر می‌شده است، به همين دليل دستور داده بود که هيچ فردی با درجهء پايينتر از شواليه اجازهءبازی به شرط برد و باخت پول ندارد.

اولين مسابقهء بين‌المللی تخته نرد به همت شاهزاده Alexis Obolensky در سال ۱۹۶۴ در جزاير باهاما انجام شد و از آن زمانبه بعد سالانه تکرار می‌گشت. در دهه ۷۰ اولين کتابهای قوانين بازی نوشته شدند وباعث گسترش بيش از پيش تخته نرد گشتند. شخصيتهای مشهوری مانند کريستينا اوناسيس (Christina Onassis) دختر ميلياردر معروف يونانی آريستوتلس اوناسيس، گونتر ساکس (Gunther Sachs) وارث کارخانه اوپل و شوهر سابق بريژيت باردو، يو هفنر (Hugh Hefner) ناشر مجله پلی‌بوی و غيره به رواج بيشتر اين بازی در جهان غرب دامن زدند.

در ايران اين بازی با وجود مخالفتهای متعصبان مذهبی که با هرگونه تفريح وشادی و هيجان بی‌آزار دشمن هستند کماکان محبوبيت خود را حفظ کرده است. از محمدپيامبر مسلمانان نقل شده که «هر كس نرد بازى كند مثل اين است كه دستش را در گوشت وخون خوک رنگ كرده است» و «هر كس نرد بازى كند به راستى كه از خدا و رسولش نافرمانىكرده است». طبق اين گفته و حديثهای ديگر در اسلام بازی با نرد ولو بدون برد و باخت حرام شناخته شده است. با اين حال پير و جوان بدون توجه به اينگونه فرمانها و فتواهااين بازی زيبا و مهيج را تا امروز زنده نگه داشته‌اند.

تخته نرد از يک تخته دو قسمتی و دو تاس تشکيل گشته که در هر طرف تاسها، اعداد يک تا شش با ستاره‏ها ياخالهايى ريز نشان داده شده است.

باختم با پاكبازان، عالم خاكى به خاک

وزپى آن عالم اينک در قمارى ديگرمبردم

از نراد گيتى يک دو داو اندر سه زخم

گرچه از چار آخشيج و پنج حس در شش ‏درم

توجه کنيد به ظرافت خاقانى که چگونه اعداد يک تا شش را در يک بيت جا داده است. واژهء «داو» در مصرع سوم يکی ازاصطلاحات رايج تخته نرد است، يعنى اينكه يكى از دو حريف ادعا كند كه بازى را خواهدبرد و از ديگری بخواهد كه تسليم شود. «آخشيج» به معنای عنصر می‌باشد، چار آخشيج يعنی عناصر چهارگانه.

· ستاره‏ها يا خالهاى روى تاس (کعبه) نشانه ستاره‏هاى آسمان هستند كه گردش و وضعيت آنها سرنوشت انسانها را رقم می‌زنند و کاسه کوچک چرمينی که در آن تاسها می‌غلتند و واژگونه روی تخته گذاشته می‌شود حکم ظرف آسمان رادارد که روی زمين (تخته) قرار گرفته است.

· اگر عدد يک طرف تاس را با عدد طرف مقابل آن جمع كنيم عدد ۷ را به دست می‌آوريم كه نشانهء هفت روز هفته است.

· تختهء اين بازى دو خانهء دوازده‌گانه دارد، به نيت ۲۴ ساعت شبانه‏روز.

· ۳۰ مهره روزهای ماه رانشان می‌دهند، با پانزده مهره سفيد به نشانهء پانزده شب مهتابى و پانزده مهره سياه به نشانه پانزده شب تاريک.

· تخته نرد به چهار قسمت تقسيم شده است كه نمايانگر چهارفصل سال يا چهار عنصر باد و آب و خاک و آتش است.

· 30مهره: نشان گر 30 شبانه روز یک ماه

· 24 خانه: نشان گر 24 ساعت شبانه روز

· 4 قسمت زمین: 4 فصل سال

· 5 دست بازی: 5 وقت یک شبانه روز

· 2 رنگ سیاه و سپید: شب و روز

· هر طرف زمین 12 خانه دارد: 12 ماه سال

· تخته نرد: کره زمین

· زمین بازی: آسمان

· تاس: ستاره بخت و اقبال

· گردش تاس‌ها: گردش ایام

· مهره‌ها: انسان‌ها

· گردش مهره در زمین: حرکت انسان‌ها ( زندگی )

· برداشتن مهره در پایان هر بازی: مرگ انسان‌ها

اعداد تاس

1 :یکتایی و خداپرستی

: 2 آسمان و زمین

3 : پندار نیک، گفتار نیک، کردار نیک

: 4 شمال، جنوب، شرق، غرب

5 :خورشید، ماه، ستاره، اتش، رعد

6 :شش روز افرینش

يکی از نخستين كتابهاى ايرانى درباره ي بازى تخته نرد «رساله ي قمارخانه» نوشتهء محمد امين ميرزا قاجار پسرفتحعلى شاه می‌باشد. نويسنده در اين كتاب به ۹ بازى رايج و مرسوم عصر خود پرداخته است، از جمله تخته نرد. محمدعلى جمالزاده در مقاله ي«بازى نرد قبل از سامانيان» درباره ي گذشته تاريخی اين بازی نوشته است. اخيراً نيز کتابی با عنوان تخته نردتقدير يا تدبير نوشته ابوالقاسم تفضلی منتشر گشته که در آن به تاريخچه تخته نرد وتأثير آن بر ادبيات فارسى پرداخته شده است (آقای ابوالقاسم تفضلی برادر مرحوم محمودتفضلی است که آثار جواهر لعل نهرو را به فارسی برگردانده. جالب اینکه پسرِ آقای محمود تفضلی، دکتر شیوا تفضلی، نفر دوم مسابقات جهانی تخته نرد است و ریاست عالیه مسابقات تخته نرد اروپای غربی را به عهده دارد!) . كتاب شامل بسياری از حكايات خواندنى و تاريخی، اشعار شاعران قديمى و تعبيرها و اصطلاحات پيرامون تخته نرد می‌باشد.

همچنين می‌توان به كتاب «تخته نرد از ديدگاه تاريخ و ادبيات» نوشتهء عزيز نقدی‌وند اشاره کرد كه توسط انتشارات كليدر به چاپ رسيده است. اين كتاب شامل اولين لغت‌نامه ي تخته نرد می‌باشد و در عين حال پژوهشی است در مورد سابقه ي تخته نرد. مطالب ديگر از جمله قوانين و حركات مهره‌ها، اصطلاحات رايج در اين بازی، اشعار مربوط، كركری‌خوانی، انواع بازيهای از ياد رفته ي تخته نردو مقالات تحقيقی جالبي را نيز مي توان در آن جست.

• مختصري از شطرنج

افسانه های بسياری درباره چگونگی پديد آمدن شطرنج نقل شده است. شطرنج در آغاز يک بازی چهار نفره بوده است. کلمه چترنگ در زبان سانسکريت هندی از دو بخش چتر به معنی چهار و انگ به معنی دسته تشکيل شده است. اين چهار دسته به گونه ای نماد چهار عنصر زمين، هوا، آب و آتش بوده اند. اعراب شطرنج را از ايرانيان آموختند و آن را به غرب انتقال دادند. هارون الرشيد اولين خليفه ای بود که شطرنج و نرد بازی می کرد و آنرا رواج داد. در روسيه شطرنج ورزش ملی به حساب می آيد. به روسی شطرنج "شاخماتی" ناميده ميشود. بازی ايرانی تخته نرد نيز در روسيه پرطرفدار است و اصطلاحات و اعداد، کاملا فارسی ادا ميشوند